Монгол улсын шинжлэх ухаан ба шинжгүй ухаан

Нэгийн зэрэг “бэлгэдэл”, далан зургаан “милаанз”, “засаа”-тай олонхи “засаа”-гүй цөөнхийн  “Засдаг газар”  ухаажих болуужин хэмээхүй дор

Г.АМАРСАНАА

Бид ШУА-ийн хүрээлэнгүүдтэй холбоотой ажилладаг. Холбоотой гэдэг нь бидний гол өрсөлдөгч гэсэн үг. Гэхдээ гол өрсөлдөгч маань Шинжгүй ухаанаас болоод хэтэрхий сул байна. Тэнэгүүд л сул өрсөлдөгчтэй байхыг хүсдэг байх. Иймээс ШУА-ийн тухай бичиж байгаа маань ямар нэгэн ашиг сонирхолын зөрчилгүй гэсэн үг. Үнэндээ гурван үеэрээ энэ байгууллагад ажиллаж байсан монгол хүн болохоор дотроос хүн чанар гэдэг “золиг зулгаагаад” ер амар заяа үзүүлэхгүй байгаагаас  жаахан ч гэсэн жудаг гаргахаас өөр арга алга.

АНУ-ын ШУА нь Үндэсний ШУА, Үндэсний арга, аргачлал боловсруулах академи, Анагаах ухааны институт,Үндэсний судалгааны зөвлөл гэсэн дөрвөн бие даасан байгууллагаас бүрддэг. Гол онцлог нь улсаас тогтмол цалинждаггүй. Энэ нь судалгаа болон судалгаа хийж буй судлаачид  улсын төсөв, янз бүрийн спонсор байгууллага, хувь хүнээс санхүүждэг гэсэн үг.Судалгаанд санхүүжүүлэгч ямар нэгэн байдлаар нөлөөлөхийг ёс зүйгүй явдал гэж үздэг.Энэ нь цэвэр бие даасан шинжлэх ухааны шийдвэр гардаг гэсэн үг. Цэвэр бие даасан шинжлэх ухааны шийдвэр гэснээс манай сайдууд баахан докторууд цуглуулчихаад хайран цаг үрж “ном хаялцуулдаг” хүүхэд зангаа өнөөдрөөс эхлээд больчих. Доктор гэж доктор л гэсэн үг. Эрдэмтэн  биш. Эрдэмтэн гэж энэ сэдвийн хүрээнд  ийм хэрэглэхүүн дээр ийм аргаар судалгаа хийхэд  ийм үр дүн гарлаа  гэдэг судлаачийг  хэлдэг билээ. Хүний бодлоос хамаарахгүй гарч буй тэрхүү бие даасан  үр дүнг  шинжлэх ухаан гэдэг. Иймээс эрхэм сайдууд минь шийдвэр гаргахын өмнө зөвхөн эрдэмтдийн судалгааны дүнг сонсож бай. Ажлын үр дүн чинь шууд сайжраад явчихна. Шинжлэх ухааны үндэслэлтэй шийдвэр гарч байгаас тэр. Ер нь  аливаад судалгааны үр дүнгүй  хандана гэдэг нүдээ  таг  боогоод машин барьж хотын гудамжаар давхихтай агаар нэг   гэдгийг санаж байхад илүүдэхгүй. АНУ-ын ШУА-ын судалгаанууд  нийгэмд тулгамдаад буй өвчин, вакцин, байгаль орчин, хуванцар сав, засаглал, олон улс гэх мэт янз бүрийн асуудлуудад ямар нэгэн гадны нөлөөгүй, цэвэр шинжлэх ухааны хариулт өгч иргэд, шийдвэр гаргагчдыг “нүд,чих”-тэй болоход зориулагдсан байдаг. Иймээс таны уншиж буй энэ буланг  АНУ-ын ШУА-ийн үүргийг монголд хэрэгжүүлж буй жижигхэн хуулбар гэж үзэж болно. Харин АНУ суурь судалгаануудыг Их сургуулиуд болон бие даасан судалгааны тусгай төвүүдэд явуулдаг.

    Германы ШУА.Герман улс нь тусдаа хуультай холбооны улсуудаас бүрддэг учир холбооны улс болгон ШУА-тай.Иймээс Германы ШУА нь холбооны улсынхаа тоогоор долоон бие даасан ШУА-аас бүрддэг. Онцлог нь яг манайх шиг улсаас санхүүждэг.ОХУ-ын ШУА. Монголын ШУА  энэхүү ШУА-ын жижигрүүлсэн хуулбар учраас бүтэц, онцлогийнх нь тухай бичээд байх зүйл алга. Оросууд маш сайн байлдааны онгоц хийдэг ч  иргэдээ усанд оруулах олигтойхон онгоц хийж чаддаггүй. Энэ алдаагаа засахын тулд  реформ эхлүүлсэн. Харамсалтай нь асуудал үүсэхээр үүссэн асуудлыг хариуцсан шинэ байгууллага байгуулж хүнд суртал үүсгэдэг социализмын үеийн сурсан зангаараа  1992 онд  “Оросын суурь судалгааны сан” (РФФИ)гэдгийг эхлээд байгуулав. Уг нь улсын төсвөөс санхүүждэг сан гэж яаж  байж болох  билээ. Тэгээд ч аливаа хүнд суртал заавал   авилгал хэмээх  нэг өндгөн эсийн ихэртэйгээ хамт оршдог нь хууль болсон зүйл. Жилийн дараа Оросын Холбооны улсын шинжлэх ухааны байгууллагуудын агентлаг буюу Федера́льное аге́нтство нау́чных организа́ций (ФАНО) России гээчийг байгуулж ШУА-ийн санхүүжилт болон бүх үл хөдлөх хөрөнгийг хариуцуулав.  Манайхан ч сурсан зангаараа уухайлан хуулбарлаж Монгол Улсын Засгийн Газрын 1993 оны 12-р сарын 24-ны өдрийн 192 дугаар тогтоолоор “Шинжлэх ухаан, технологийн сан (ШУТС)” нэртэй агентлаг  байгуулж “Муу дээрээ муухай” гээч нь болов. Харин 2017 оны есдүгээр сард болсон ОХУ-ын ШУА-ийн удирдлагын сонгуульд нэр дэвшигчид нэгэн дуугаар  ФАНО-г зайлуулахыг шаардав. Улмаар хоёр сарын дараа буюу 2017 оны арваннэгдүгээр сард ОХУ-ын ШУА-ийн 400 нэрт эрдэмтэн  Ерөнхийлөгч В.Путинд хандсан ил захидал бичиж  мөн л  ФАНО агентлагийг яаралтай устгахыг шаарджээ. Ингээд энэхүү агентлагийг 2018 оны тавдугаар сарын 15-нд ОХУ-ын Ерөнхийлөгчийн зарлигаар нэг мөсөн татан буулгаж хуучин бүтэцрүүгээ буцав. Харин нөгөө уухайлан  дууриадаг монголчууд таг дуугүй  “Муу дээрээ муухай. Муухай дээрээ улцан” болж үлдэв.

Өнөөдөр манай Шинжлэх Ухаан, Технологийн сан гэдэг хэрэгжүүлэгч агентлагийг  намынхан нь нийлж байгаад нүүррүү нь оймс шидээд байсан нэг эмэгтэй удирдаж байна. Энэ эмэгтэйн удирдагч нь эсвэл ивээгч нь ч гэмээр юм уу, хотын баруун талаас сонгогдсон нэг гишүүн “Эрдэмтэдэд мөнгө нэмэх хэрэгтэй”  хэмээн УИХ дээр бусдыгаа уриалаад сууж байна. Хөөрхий, тэр ЖДҮ-ийг хөгжүүлдэггүй сангаас гарсан мөнгө  чинь  бас ч гэж тодорхой хугацааны дараа эргэж төлөгдөөд байдаг юм. Харин олон хүн шууд цус харваж магадгүй учраас  мөнгөө эргүүлж төлүүлдэггүй энэ сангийн зарцуулалтыг дэлгээд хэрэггүй байх. Шинжлэх ухаанд саад болж буй Шинжгүй ухаан гэж энэ.

Манай ШУА сайн нь үнэн. Гэхдээ бусад улсын ШУА их мөнгө авч бүр их мөнгө буцааж өгдөг бол манай ШУА валютаар авдаг баахан цаас давхарлаж үдсэн тайлан  өгдөг. Иймээс  муу нэрнээс салдаггүй. Яг үнэндээ энэ тайланг валют болгодог тогтолцоо орос, монгол хоёрт байдаггүйд л хамаг учир   байгаа юм. Иймээс Засгийн газар тогтоол гаргаад Шинжлэх ухаан технологийн санг Оюуны өмчийн газрын мэдэлд өгчих. Яагаад ингэж байгааг бодит жишээгээр тайлбарлая.Германы архелогийн экспедиц манайд олон жил үр дүнтэй ажиллаж байна.Гэхдээ өвгөдийн морин дээр хэрэглэдэг богино нум хийдэг технологийг өөрсдийн нэр дээр  патентжуулаад Боингийн гол өрсөлдөгч болох өөрсдийн Аэробус онгоцны далавчийг хугарахгүй, бат бөх  болгочихсон хэрэг.  Энэхүү патентаар хэдэн тэрбум еврогийн орлого олж байгаа бол. Гэхдээ энэ нь германчуудын буруу биш бидний л хүүхэд зангийн үр дүн. Ер нь монголыг судалж буй эрдэмтдийн эцсийн гол үүрэг нь энэ. Гэтэл бид хүчээр олон монголч эрдэмтэдтэй болох гээд хүүхэд зан гаргаад байдаг.Улс хөгжих тусам биднийг судлах эрдэмтдийн тоо хүссэн хүсээгүй өснө.Энэ нь хатуухан хэлбэл хулгайлах юм ихтэй улсыг л олон эрдэмтэд судлах шаардлага үүсдэг гэсэн үг.Бас юмаа хурдан өөрийн болгоё   гэвэл нэгдэн орсон олон улсын гэрээний дагуу хурдхан Оюуны өмч авч бай гэсэн үг. Иймээс л энэ агентлагийг Оюуны өмчийн газрын харъяанд өгөх гээд байгаа хэрэг. Гэхдээ зүгээр өгөхгүй. Эхлээд оросын эрдэмтдийн онож нэрлэснээр “Түүхэн алдаа” болсон Шинжлэх ухаан технологийн санг татан буулгаад санхүүжүүлж буй бүх төслийн санхүүжилтийг нь  Сангийн яамны мэдэлд өгчих.Ер нь нэгэнт гарсан нэг даргын шийдвэрийг нөгөө дарга нь болиулна гэдэг яах аргагүй хүүхэд зан  шүү. Ингээд албан хаагчдыг нь цомхотгож  хэмнэсэн  мөнгөнөөс багахан хэсгээр нь уралдаан зарлаж одоогоор хараахан батлагдаагүй байгаа Оюуны өмчийг эргэлтэнд оруулах хуулийн үзэл баримтлалын дагуу тест үнэлэх   программыг ATI технологийн залуучуудаар зохиолгочих.Энэ программаар тестийн шалгалт авч хамгийн өндөр оноо авсан хүнийг энэ агентлагийн даргаар томилчих. Харин “цэргүүд” нь хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээгээр цалинжиж эрдэмтдийн тайланг валют болгосон орлогынхаа 10%-ийг авч 5%-ийг агентлагынхаа дансанд тушаадаг байг. Харин 20%-ийг нь  ШУА-ийн мэдлийн санд шилжүүлдэг болог.Үлдсэн 65%-ийг нь тайлан бичсэн эрдэмтэд нь авдаг байг.Эрдмийн ажлын эцсийн үр дүн гэдэг авилга, луйвраар мөнгө олох, хар тамхи хэрэглэхээс хамаагүй илүүтэй эзэндээ “кайф” олгодог зүйл.Энэхүү кайф олгодог гормоныг “Аз жаргалын гормон” буюу Эндорфин гэдэг.Энэ нь эрдэмтэд өөрт оногдсон мөнгөө шинжлэх ухаандаа л зориулж таарна гэсэн үг.Энэ бүхний үр дүнд хүнд суртал, авилгал  арилж эрдэмтэд төсөл бичиж агентлагруу гүйдэг бус агентлагийнхан эрдэмтэдийн араас гүйдэг болно. Ийнхүү шинжлэх ухаанд зориулсан төгрөг болгон ардаа тэгтэй валют болдог тогтолцоо тогтоно. Учир нь шинжлэх ухаан зөвхөн ШУА-д байдаг зүйл биш билээ.Эцэст нь энд ашигласан программыг бага зэрэг өөрчлөөд л бусад агнентлагийг Шинжгүй ухаанаас нь салгах бэлэн арга болж улсын төсөв цөм хэмнэгдэх гол нөхцөл үүснэ. Цаг алдваас ATI технологийн мэргэжилтэнгүүдээ гадаадруу алдах, гаднаас  программ худалдаж авахдаа тулна. Энэ бол ёс зүйн том гэмт хэрэг шүү. Ерөнхий сайд аа. Их үнээр авах тэр  программ нь тэгээд монголд таараа ч уу, үгүй ч үү. Ийм программыг л хиймэл оюун ухаан гээд байгаа бөгөөд үүнийг хөгжүүлснээр Төрийн албаны зөвлөл, АТГ, Үндсэн хуулийн цэц, Прокурор, Дээд  шүүх, Амбулатори  гэх мэт байгууллагад олон хүн  ажиллах шаардлагагүй болно. Харин эрдэмтэд гэдэг чинь судлаачид болохоос маркетингийн мэргэжилтэн, менежер эсвэл бизнесмэн огт биш шүү. Шийдвэр гаргагчид аа.