Ү.Амарбат: Сургаар биш судалгаагаар ярих ёстой

“Оюуны олимп” болон “Аггон” илтгэх урлагийн  үндэсний тэмцээний ялагч, Үндэсний шилдэг илтгэгч,  Монголын Лектор төвийн сургагч багш, Монголын Лектор төвийн Орхон салбарын захирал Ү.Амарбаттай ярилцлаа

– Илтгэх урлагийг зүгээр нэг ярих бус сэтгэх урлаг гэдэг талаас нь ойлгох хэрэгтэй мэт санагддаг. Та үүнтэй санал нийлэх үү?

– Тийм шүү. Илтгэх ур чадвар бол амаар ярьж байгаа үг юм гэдэг ойлголт бол дэндүү өнгөц дүгнэлт. Үг болоод ярьж байгаа ам бол агуулга хүргэж байгаа хэрэглүүр төдий л зүйл. Жинхэнэ илтгэх ур чадвар бол сэтгэлгээний, сэтгэхүйн, бодлын төдийгүй ухаанаас гарч байгаа зүйл юм. Тийм ч учраас Монголчууд эрт үеэс эхлээд “Тавхан үгэнд танигдаад байдаг” хэмээн ярьдаг шүүдээ. Цаад санаа нь хүний хэлж байгаа цөөн хэдэн үг л тэр хүний оюуны цараа, ертөнцийг таньж мэдсэн ухаарал, туршлагыг илтгэж байдаг гэсэн үг. Тиймээс яриангүй илтгэх ур чадвар бол оюуны том шалгуур. Гэхдээ хэл яриагаар дамжиж хүнд хүрдэг ийм л зүйл.

– Харамсалтай нь, Илтгэх урлаг гэхээр шууд Чингисийг тойрсон баахан хөөрцөглөл, хийрхэл явах юм. Энэ нь сургах арга барилдаа байна уу. Эсвэл хувь хүмүүсийнх нь ерөнхий нэг загварчлал болж хувирав уу?

– За юун түрүүнд илтгэх ярих, яриагаа хүнд хүргэх гэдэг маань зорилго агуулга, хаана хэнд хэлж байгаа вэ? гэдгээсээ хамаараад өөр өөр байдаг гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Ийм байтал шууд л сэтгэл хөдлөл дээр тулгуурласан, хийрхэлээр дүүрэн яриаг илтгэл гэж ойлгоод энэ маань буруу юмаа гээд ярьвал дэндүү өрөөсгөл болно. Мэдээлэх яриа, үзүүлэн таниулах яриа, ятгах яриа, тусгай яриа гээд олон төрөл байгаа юм л даа. Тэр болгон өөр өөрийн өнгө аяс агуулга, эмоцийг илэрхийлж л байгаа. Дээрээс нь нэмээд тухайн ярьж байгаа хүний ярих темп бүр илүү чухал байдаг. Хүмүүс бол нэг л дуу хоолой өндөрсгөсөн, уран чамин үг л байж илтгэл, яриа болно гэж боддог маань андуурал. Манай төвийн сургалтанд хамрагдсан нэг суралцагч маань “Ерөөсөө ярьж сурах гэдэг чинь өөрөө бодож сурах юм байна” гэж хэлж байсныг тод санаж байна. Тэгэхээр энэ бол нийгэмд түгсэн буруу ойлголт л халдвар шиг дамжаад хөөрсөн, хөөсөрсөн, хийрхүү ярианд суралцаад байна л гэж бодож байна.

– Заримдаа 10 хүн ярьсан ч нэг сэдвээр, нэг өнгөөр яриад байгаа мэт санагддаг?

– Тэгж санагдах, ерөөсөө тийм байх үе байлгүй яаахав. Гэхдээ сайн өөрийгөө илэрхийлж сурсан хүн бол ялгарал байж хүн сонсдог гэдэг алтан зарчмыг хэзээ ч мартдаггүй байх ёстой. Гэхдээ энэ ялгарах санаа л тэнэглэл бас байж болохгүй лдээ. Бүхэлдээ энэ бол техникүүд л юм даа.

– Түүнчлэн илтгэх урлагийг хувцаслах соёлтой холбож үзэх хэрэгтэй байх. Бас л нэг тогтчихсон дүр төрх. Өөрөөр хэлбэл дүр бүтээх арга технологи талаас нь тайлбарлахгүй юу гэж?

– Хувцаслах сослын хувьд хоёр  янз байдаг. Эхнийх нь ихэвчлэн улс төрчид, нийгмийн зүтгэлтнүүд нийгэмд оноо авах, дэмжлэг авах дүр төрх юу байна гэдгийг тооцоод түүнд нь тааруулж дүр бүтээдэг тохиолдлууд байна. Хувцас хунар, үг хэллэг, үйлдэл, илтгэл гээд бүх юмаа төлөвлөгөөтэйгээр зохионо гэсэн үг юм лдаа. Хоёрдугаарт зүгээр л өөрөөрөө байгаа дүр төрх нь хүнд буух хүчтэй сэтгэгдэл төрүүлэх тохиолдол бас байна. Имижийн нэг бүрдэл нь үг хэллэг, өөрийгөө илэрхийлж байгаа байдал яахын аргагүй мөн лдөө. Вербаль имидж гэж ярьдаг.

– Мөн олон илтгэх урлагаар хичээллэдэг залуусын бичлэг, нийтлэлийг уншиж байсан. Тоймгүй их алдаа, логикгүй хий хоосон дүгнэлт. Эндээс зөвхөн ярих нь л чухал байдаг бололтой гэж санагдах?

– Алдаанаас ангид хүн гэж байхгүй. Гэхдээ алдаатайгаа хамтдаа л яваад байж бас болохгүй. Алдаж магадгүй гээд ярихаа болих бас хэцүү юмдаа. Ер нь таны санаа бэлтгэгдсэн хойноо ярь л гээд байх шиг байна. Тийм байж болно. Гэхдээ бэлдэх цаг бололцоо олддоггүй хувь тавилан, нийгмийн байдал гэж бас байх шиг байна. 1990 онд залуучууд бэлэн болсон хойноо л талбай дээр гарсан бол хэдэн он хүрэх байсан бол. Гэхдээ үг үлддэг учраас тэр чигтээ хариуцлага. Тиймээс хариуцлагатай үг хэлж, нухацтай бодох л чухал байгаа юм. Ганц бодох төдийгүй бодлоо зөв буруу эсэхийг шалгах хүн төрөлхтний хэдэн мянган жилийн бүтээл туурвил байна шүү дээ.

– Илтгэх урлагаар хичээллэхийн тулд хүн наад зах нь өөрийгөө бэлтгэх, хөгжүүлөх дадал хэвшил, чиглэл гэж бий юу?

– Энэ асуултанд бас  хоёр хариулт байна. Нэгт ярих, өөрийгөө илэрхийлэх, зөв сайхан харилцах ур чадвар хүнд төрөлхөөс заяадаг гэдэг чиглэл. Хоёрдугаарт энэ чадварыг сургалтаар бий болгож болно гэдэг чиглэл. Би 2 дахь чиглэлийг баримталдаг. Манай төв 2004 оноос хойш 130 гаруй анги хүнээр нь тооцвол 2600 гаруй хүнд илтгэх ур чадварын сургалт зохион байгуулсан байна. Энэ дунд анх бүр хүний өмнө гарахаасаа айж байсан, би ер нь яадаг бол, би угаасаа чадахгүй гэдэг бодолтой байсан хүн өнөөдөр байгууллага удирдаад, үг үйлдлээрээ олныг удирдаж залаад явж байгаа тохиолдлууд ч олон байгаа. Тийм учраас би илтгэх ур чадварт суралцдаг гэж боддог. Гэхдээ мэдээж, системтэй, дараалалтай, шинжлэх ухаанд суурилсан чиглүүлэг, нөгөө талаас уйгагүй зүтгэл хичээл сургуулилт их чухал.

– Илтгэгч хүнд насан туршдаа нэг сэдвээр онцгой ярьдаг байх нь чухал байдаг юмуу. Эсвэл цаг тухайд нь шинийг сэдэж, ярьдаг байх хэрэгтэй юу?

– Цэвэр сонголтын асуудал байна. Хүмүүсийн хүлээж авах нь ч гэсэн өөр өөр. Үргэлж нэг сэдвээр ярихыг зарим хэсэг нь мэргэшиж байна, дагнаж байна гэдэг бол нөгөө хэсэг нь улиг болжээ л гэдэг. Харин байнга шинийг ярих гээд байгаа хүнийг шинэлэг гэж нэг хэсэг үзэж байхад зарим нь барьцгүй, юу ч ярьж мэдэх, таалагдахын тулд ярьдаг гэх зэргээр л ярина шүүдээ. Миний зүгээс мэргэшээд нэг чиглэлээр судлаад сураад, түүнийгээ илэрхийлээд явах нь л зөв гэж үздэг. Тэгэхгүй бол бүгдээрээ бүх юмны тухай бага сага мэддэг байдал маань өнөөдөр Монголчуудын дунд нийтлэг байгаад яг нарийн юм юу мэддэг вэ гэхээр хэнд ч юу ч байхгүй л байгаад байна.

– Манлайллыг илтгэх урлагаас салгаж болохгүй. Иймд манлайлал, итгэн үнэмшүүлэх чадвар хоёрыг яаж зэрэгцүүлэн хөгжүүлэх вэ?

– Манлайлал бол өргөн хүрээтэй ойлголт. Манлайлагчийн нэг хэрэглүүр бол илтгэх ур чадвар юм даа. Хүссэн хүсээгүй сайн манлайлагч байхын тулд үгээрээ мөн үйлдлээрээ, алсын хараагаараа манлайлахаас аргагүй.

– Жишээ нь “Тамхи бол хортой” гэдэгт олныг итгүүлж чадах атлаа өөрөө танхимаас гараад тамхи татах нь илтгэгчийн хувьд авч үзэх том зөрчил мөн үү?

– Социализмын үед “ам ажлын нэгдлийг хангана” гэж их ярьдаг байсан тухай би олон хүнээс сонсож байсан. Монголчууд эрт үеэсээ “хэлсэн үгэндээ эзэн идсэн хоолондоо сав бай” ч гэж хэлж ирсэн. Хүн өөрөөсөө эхлээгүй зүйлээ ярьдаггүй л байх нь зөв. Гэхдээ нээлттэй өнөө цагийн нийгэмд таны асуултыг цэвэр ёс зүйгээр л шийдэхээс өөр аргагүй л болж таарч байна лдаа.

– Илтгэх урлагаар хичээллэсэн бүхнийг “За энэ ч улстөрч болохоор шийдэж дээ” гэсэн ерөнхий нэг хүлээлт үүсчихдэг. Та үүнийг яаж хардаг вэ?

– Харамсалтай л хэрэг. Улс төрчдийн нэр хүнд муу. Дандаа буруу үлгэр жишээ үзүүлж байгаа энэ үед, илтгэх чадвараа хөгжүүлэхээр л улс төрч болох нь гэж ойлгоод байхаар илтгэх ур чадвар бол худалч улс төрчийн зэвсэг юм байна гэдэг дүгнэлт хийгдэх гээд байна. Уг нь нийгмээ хамгийн гэрэлтэй гэгээтэй, зөв чиглэл рүү чиглүүлж  явдаг оюун санааны  түүчээ болсон хүмүүс л илтгэх ур чадвараар хичээллэж байгаа хүмүүс байдаг.

– Илтгэл ер нь хэдэн цаг үргэлжлэх ёстой байдаг юм бэ?

– Яг тийм ийм гэсэн хугацаа байхгүй. Түүхэн шилдэг илтгэлүүд 2 минут ч үргэлжилсэн нь байна. 2 цаг ч үргэлжилсэн нь байна.

– Сарандаваа, Давааням нарыг та илтгэх урлагийг бүрэн эзэмшсэн гэж хэлж чадах уу?

– Хувь хүнтэй холбоотой тийм ийм гэсэн дүгнэлт хиймээргүй байна.

– Илтгэх урлагт ер нь хариуцлага гэж бий юу. Шууд л өөрийнхөө зөв гэдгийг баталж нотлохыг чухалчилсан илтгэгчид олон байдаг болохоор энэ асуултыг асууж байгаа хэрэг л дээ?

– Байлгүй яахав. Хамгийн чухал нь хариуцлага, ёс зүй шүүдээ. Ярьж байгаа хүн буруу ярьвал ганц өөртөө биш бусдад, бусдын ирээдүйд гай болно. Ялангуяа төлөвшлийн үедээ явж байгаа залуучуудад хийж байгаа яриа бол бүр илүү хариуцлагатай байх ёстой. Хүмүүс хүүхэд залуучуудад юу ч ярьсан болно гэж бодоод байгаа юм шиг санагддаг. Гэтэл та ирээдүйгээ өнөөдөр бүтээж байна гэдэг өнцгөөс харвал энэ хамгийн хариуцлагатай яриа байх ёстой.

– Монголын лектор төв яах аргагүй илтгэх урлагийг Монголд хөгжүүлэхэд анхны суурийг тавьсан. Гэсэн ч цаг үеийн шаардлагаас үүдээд та бүхэн илтгэх урлагийг шинэчлэх, ядаж л арга технологи, итгүүлэн үнэмшүүлэх чадварт өөр техникийн дэвшил ашиглах гэх мэтээр өөрчлөлт хийх шаардлагатай гэж үздэг үү?

– Мэдээж бид 11 жилийн турш энэ салбарт дагнаж ажилласан. Энэ хугацаанд бид цаг үеэ дагаад хувьсах ёстой үедээ хувьсаж л байна. Гэхдээ гол зарчим, үндсэн чиглэл мэдээж хэвээрээ. Өнөө үеийн шаардлагаар медиа, энтертайнмент чиглэлтэй хосолсон илтгэл хөгжихөөс аргагүй болж байна.

– Сэтгэх, ярих хоёр ямар ч зохицолдоогүй мэт цээжний бангаар ярьдаг хүмүүс байдаг. Тэдэнд өгөх зөвлөмж юу байна?

– Сургаар биш судалгаагаар ярих ёстой, сэтгэл хөдлөл дээр тулгуурлаж биш баримт пакт, арга техник дээр тулгуурлаж ярих л шаардлагатай.

– Хүүхэд багачууд илтгэх урлагийг маш их шимтэн судлах болсон. Энэ хэрээр аав, ээж нь “Худлаа ярьсан хүн болох нь” гэх юм. Та аав, ээжүүдэд нь болон тухайн хүүхдүүдэд ямар зөвлөгөө өгөх вэ?

– Юуны өмнө хүүхдүүдийн өөртө итгэх итгэлийг мохоохгүй байх нь чухал. Хүүхдүүдэд багаас нь урам өгч, хийж чадаж байгаа зүйлийг нь үгээр урамшуулж байх хэрэгтэй.  Илтгэж урлагт суралцаж байгаа явдал худал ярих биш харин ч үнэнийг өгүүлдэг. Харамсалтай нь  зарим хүмүүсийн балгаас  болж их ярьсан хүн худалч байдаг гэж ихэнх хүмүүст ойлгогдох болоод байна.  Өнөөгийн нийгмийн харилцаанд өөрийгө илэрхийлж сурах, илтгэж ярьж сурах ямар хэрэгтэйг хүмүүс надаар хэлүүлтгүй мэдэж байгаа  байх.  Эцэг эхчүүд та бүхэн хүүхэдтэйгээ ярилцаж, санаа бодлыг нь сонсож, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлж сурахад нь дэмждэг үзүүлэх хэрэгтэй. Хэрэв танд ийм цаг зав байдаггүй бол Монголын Лектор төвийн  Илтгэх урлагийн сургалтанд хүүхдээ хамруулж болох юм. Энэ дашрамд хэлэхэд хүүхэд гэлтгүй  оюутан зулуучууд, ажилчид манай сургалтанд хмарагдан богино хугацаанд олны өмнө ярьж сурах арга барилыг эзэмших боломжтой гэдгийг уламжилья.

– Ярилцлага өгсөн танд  баярлалаа

– Баярлалаа, та бүхний ажилд өндөр амжилт хүсэн ерөөе

Ц.Мөнх