И.НАРАНТУЯА: Унаач хүүхдийг хамгаалах асуудал дээр нэгдсэн ойлголтод хүрсэн

Монгол түмний цэнгэлийн дээд Үндэсний их баяр наадам болоход ердөө долоохон хоног үлдээд байна. Дэлхийд ганцхан дэнж хотойтол нааддаг монгол түмний их баяр наадмыг  шандаст хурдан хүлгийн хийморийг сэргэтэл гийнгоолдог унаач хүүхэдгүйгээр төсөөлөхийн аргагүй. Гэвч хэдий болтол унаач хүүхдийн эрүүл мэнд, амь насаар дэнчин тавьж, наадамлах вэ гэдэг асуудал монгол түмний анхаарлыг татах болсон. Тиймээс бид унаач хүүхдийн амь нас, эрүүл мэнд, эрхийг хамгаалах асуудлаар ХТҮГ-ын дарга И.Нарантуяатай уулзаж ярилцсан юм. 
    
-Баяр наадам хаалга тогшиж байгаа энэ үед наадамчин олон хүлэг морьд, хүүхэд багачууд нь энх тунх наадах боломжийг хэр хангасан байгаа бол гэдэгт сэтгэл зовниж, чих тавьж байгаа. Баяр наадмын унаач хүүхдийн аюулгүй байдал, эрхийг зөрчихгүйгээр наадаж чадах болов уу. Энэ тал дээр та бүхэн хэр санал санаачилгатай ажиллаж байна вэ?
-Өнгөрсөн хугацаанд нийгмийн хөгжил, цаг үеэсээ хамаарсан хүүхдийн эрхийн зөрчил, эсэн мэнд амьдрах орчин, аюулгүй байдалтай холбоотой тулгамдсан олон асуудлыг ХАХНХЯ, салбарын яамд, агентлаг, ТББ-уудтай хамтран шийдвэрлэдэг болсон. ХТҮГ-ын хувьд хүүхдийг хүйтний улиралд морин уралдаанд оролцуулахгүй байх, аюулгүй байдлыг нь хангах, осол гэмтэлгүй наадмыг зохион байгуулахад нөлөөлөхийн төлөө ажиллаж ирсэн. Хурдан морины унаач хүүхдийн аюулгүй байдал, эрхийг хамгаалахтай  холбоотой хууль эрх зүйн орчин, нөхцлийг сайжруулах, хэдэн настай хүүхдээр морь унуулах,  унаач хүүхдүүд ямар улиралд морин уралдаанд оролцохыг зөвшөөрөх зэрэг асуудлыг нь үүрэг хүлээгч талуудын оролцоотой шийдвэрлэх шаардлагатай байлаа. Хүүхдийн эрх, тэр тусмаа унаач хүүхдийн аюулгүй байдал, эрхийн  асуудал эцэг эх, гэр бүл, хувь хүнтэй  холбоотой  байдаг. Торгоод, хориод, хариуцлага хүлээлгээд өнгөрснөөр шийдэгддэг зүйл биш. Олон талын оролцоо ялангуяа хүн бүрийн хүүхдийн төлөө гэсэн сэтгэл, зүтгэл, цаг хугацаанаас хамаардаг гэдгийг онцлож хэлэх нь зүйтэй. Тухайлбал, хурдан морийг хүүхдээр унуулах уу үгүй юу, унуулбал хэдэн нас байх вэ гэдэг нь л өргөн хүрээг хамарсан судалгаа, шинжилгээ шаардсан,  үндэсний ёс заншилтай холбоотой, гүн гүнзгий утга агуулгыг хадгалж байх жишээтэй.
ССАЖЯ хурдан морины уралдааныг үндэсний ёс, уламжлалыг хадгалсан спортын төрөл гэж үзэн, унаач хүүхдийг нь тамирчин гэж үзэж болох юм гэсэн байр суурийг гаргаж тавьдаг. Монголын Морин спорт уяачдын холбоо /ММСУХ/, уяачдын зүгээс  Хүннүгийн үеэс өвлөж ирсэн хүүхдээрээ хурдны морь унуулдаг уламжлал, түүнийг дагасан өв соёлоо хадгалж, авч үлдэх ёстой гэсэн байр суурьтай байдаг. Өөрөөр хэлбэл, дэлхийд ганцхан Монгол наадмынхаа онцлогыг хэрхэн хадгалах вэ гэсэн асуулт зайлшгүй гарч ирдэг.Эмээлийн бүүрэг шиг хоёр тийшээ харж суугаад байвал унаач хүүхдийн эрүүл мэнд, аюулгүй байдал, эрх ашигтай холбоотой асуудал шийдэгдэхгүй  байсаар л байх болно. Бид хүүхдийн эрхийг хамгаалдаг байгууллагын хувьд асуудлыг шийдэхийн тулд өөрсдөөсөө эхлэн хандлагаа өөрчлөх хэрэгтэй болсон.

-Тэгээд та бүхэн ямар гарцыг олж харав?
-Харилцан зөвшилцөл энэ бол асуудлыг шийдэх гарц боллоо. Монголчууд эртнээс хүн хэлээрээ, мал хөлөөрөө гэдэг. Тиймээс ХТҮГ асуудалд зөвшилцлийн байр сууринаас хандаж, хүүхдийн эрхийг хэрэгжүүлэх асуудлаар үүрэг хүлээгч талуудыг нэгдсэн ойлголттой болгохын тулд ММСУХ, хүүхдийн эрхийг хамгаалдаг Олон улсын байгууллагууд, хууль санаачлагч УИХ-ын гишүүд,  ХАХНХЯ, ССАЖЯ, БХЯ, Үндэсний баяр наадмын хурдан морины салбар комиссын төлөөллийг оролцуулсан олон талт уулзалт хэлэлцээр, зөвлөгөөнийг удаа дараа хийсэн. Нэг ойлголтод хүрнэ гэдэг цурхай, хун, илжиг гурвын үлгэр шиг гурван тийшээ зүтгэхээ байна гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл, дэлхийн соёлын өвд бүртгэгдсэн “Эрийн гурван наадам”-ын үндэсний ёс заншлаа үр хүүхэддээ өвлөж үлдээх,уламжлалаа хадгалаад хүүхдээр морь унуулья. Гэхдээ унаач хүүхдийн аюулгүй байдлыг дээд зэргээр хангасан орчин нөхцөлд л уралдуулж байя гэдэг дээр санал нэгдсэн.Бид зөвшилцөлд хүрсэнээр хаврын морин уралдааны цаг хугацааг хойшлуулж,  унаач хүүхдийн аюулгүй байдал, эрхийг хамгаалах асуудал чухал гэдэг дээр санал нэгдсэн. Монголын уламжлалт сар шинийн баяр тогтсон өдөргүй учраас зарим жил хоёрдугаар сар дөнгөж гаргаад болох тохиолдол бий. Тиймээс цагаан сар өнгөрөнгүүт морин уралдаанууд зохиогдоод эхэлдэг. Цас мөс сайн арилаагүй, халтиргаа гулгаатай, хахир хүйтэн үед морин уралдааныг зохион байгуулахаар  унаач хүүхдүүд даарч хөрөх, хацар нүүр нь  хайрагдах, унаж бэртэх зэрэг эрсдлийг их дагуулдаг. Удаа дараагийн уулзалтын үр дүнд  бүх талууд асуудлыг хамгийн түрүүнд унаач хүүхдийн эрх талаас нь хардаг хандлагатай болсон. Энэ бол том амжилт.Өөрөөр хэлбэл, дараа дараагийн алхамыг хийх таатай нөхцөл бүрдэж байгаа хэрэг юм.

-Саяхан УИХ-ын гишүүн Р.Гончигдорж, Г.Батхүү нарын гишүүд Баяр наадмын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төслийг өргөн барилаа. Энэ хуулийн төсөлд унаач хүүхдийн эрхийг хамгаалах  тулгамдсан асуудлыг шийдвэрлэх талаарх асуудлууд тусгагдсан болов уу. Түүнчлэн та бүхэн энэхүү хуулийн төслийг боловсруулахад хэрхэн хамтарч ажилласан бэ?
-Өнгөрсөн хаварХовд, Дорноговь аймагт  болсон хурдан морины уралдаанаас болж, хоёр хүүхдийн амь нас эндсэн харамсалтай бөгөөд эмгэнэлт явдал гарсан шүү дээ.  ХТҮГ-ын хувьд үүнтэй холбоотойгоор бид олон ажлыг зохион байгуулж, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийнхэнтэй хамтарч ажилласан. Унаач хүүхдийн аюулгүй байдал хаана хангагдахгүй байна гэдгийг тодруулж, түвшин түвшинд нь ярилцаж, удаа дараагийн нэвтрүүлэг хийсэн.  Үүний хүчинд уяачид маань хүртэл хамгийн түрүүнд унаач хүүхдээ анхаарах хэрэгтэй гэдгээ ойлгодог боллоо. Нөгөөтэйгүүр,  асуудлыг нийгэмд гаргаж тавьж, бүгдээрээ хэлэлцсэний   үр дүн нь өргөн баригдаад байгаа Баяр наадмын хуулийн шинэчилсэн найруулгад тусгалаа олсон байгаа. Өөрөөр хэлбэл, өвөл, хаврын морин уралдааныг тавдугаар сараас эхлэн 11 дүгээр сар хүртэл зохион байгуулах санал тусгагдсан. Өвлийн морин уралдааныг цаг хугацааг хойшлуулснаар хүүхдийн хацар нүүр хайрагдаж, хөлдөхөөс эхлээд эрүүл мэндээрээ хохирохгүй байх нөхцлийг бүрдүүлж байгаа юм. Түүнчлэн хүүхдийн сурч боловсрох, хөгжих  эрхэд нөлөөлөх эрсдэлийг бууруулах болно. Өнөөдрийг хүртэл маргаан дэгдээж байгаа хурдан морины унаач хүүхдийн насны асуудал, хамгаалалтын хувцас хэрэгсэл, улирлын чанартай уралдааны цаг хугацааг зааж өгсөн нь нэн тэргүүнд шийдвэрлэх ёстой асуудлууд шийдлээ олж байна гэж бид үзэж байгаа. Унаач хүүхдийг хамгаалалтын хувцас хэрэгсэлтэй уралдуулах талаарх хуулийн тодорхой заалт нь хүүхдийн эрүүл мэнд хохирох, хөгжлийн бэрхшээлтэй болох, цаашлаад амь насаа алдах эрсдлийг давхар хааж өгсөн гэдгийг нэгэн үеэ бодвол манай уяачид, хурдан морины эзэд хүлээн зөвшөөрч, унаач хүүхдүүдээ хамгаалалтын хувцас хэрэгсэлтэй уралдуулдаг болж, хувцас хэрэгслийг авч өгч, хангадаг болжээ. Гэхдээ унаач хүүхдийн хувцас хэрэгслийн асуудлыг 100 шийдлээ гэж үзэж болохгүй.Түүнчлэн Баяр наадмын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгийн төсөлд даага шүдлэн, хязаалан гээд бага насны морьдыг долоогоос дээш насны хүүхдээр унуулах, харин их насны морьдыг есөөс дээш насны хүүхдээр унуулах санал тусгагдсан байгаа. Энэ нь бидний олон талт, удаа дараагийн уулзалтын үр дүн харагдаж байгаа юм.

-Би таны ярианаас унаач хүүхэд бүр хамгаалалтын хувцас хэрэгслээр хангагдаагүй гэж ойлголоо. Дээр нь хамгаалалтын хувцас гэхээр дугуйны каск өмсгөчихөөд унаач хүүхдээ хамгаалчихлаа гэж ойлгодог уяачид ч бий. Бас зарим нь хамгаалалтын хувцасны үнэ хэт өндөр байна гэх зэргээр гомдоллодгийг ч үгүйсгэхгүй. Энэ асуудлыг цогцоор нь шийдэх боломж байна уу? 
-ХТҮГ-ын Мэдээллийн санд нэгтгэгдсэн статистик мэдээллээс үзэхэд жилдээ давхардсан тоогоор 40 орчим мянган  хүүхэд морь унаж байна. Нэг хүүхэд хоёроос дээш насны морь унаж уралдаж байгааг харгалзан үзвэл барагцаалбал тогтмол 10 гаруй мянган унаач хүүхэд бий. Бид уяачидтайгаа уулзаад явж байхад тэдний 80 хувь нь  унаач хүүхдээ хамгаалалтын хувцас хэрэгслээр хангасан байсан. 2010 онд ХТҮГ, ЭМШУИС, ТББ-уудтай хамтран хийсэн “Хурдан морь унаач хүүхдийн эрүүл мэнд, аюулгүй байдал” судалгаан дээр үндэслэн 2011 онд Стандартчилал хэмжил зүйн газар, ОУБ, төрийн болон төрийн бус байгууллагатай хамтраад  “Үндэсний морин уралдааны морь унаач хүүхдийн хувцас, морины хэрэгсэлд тавих шаардлага” MNS6264:2011 стандартыг гаргасан. 2012 оны хоёрдугаар сарын 01-ээс эхлэн мөрдөгдөж байгаа.Үүнээс хойш  олон компани, хувь хүмүүс чанартай, чанаргүй янз бүрийн хувцас хэрэгсэл оруулж ирсэн байдаг. Мэргэжлийн байгууллагуудаар стандартын шаардлага хангасан эсэхийг шалгуулсан байгууллага ч бий.  Хаана хэнд хандаж чанартай хувцас хэрэгсэл авахаа мэдэхгүй уяачид ч байгаа. Зарим хүмүүс хамгаалах хэрэгсэлийг үнэтэй гэж хэлдэг. Гэхдээ бидний байр суурь бол хүүхдийн амь нас, эрүүл мэнд үнээр хэмжигдэх ёсгүй гэж үздэг. Өөрөөр хэлбэл, мөнгөө хэмнэж хүүхдийн амь насаар дэнчин тавьж эрсдэл хүлээх үү, үгүй юу гэдгээ бодох л ёстой.Хамгаалалтын хувцас, хэрэгслийн чанарын шаардлага, нийлүүлэлтийг ССАЖЯ, АХНХЯ, ММСУХ хариуцах уу, эсвэл тендер зарлах уу гээд хариуцагчийг нь тодотгосон системийг бий болгох хэрэгтэй байна. Үүний дараа олон улсын түвшинд хүлээн зөвшөөрөгдсөн лабораторитой гадаадын компаниудад захиалгаар хийлгүүлэх үү, эсвэл дотоодын үйлдвэрлэгчдээ дэмжих үү зэрэг  тусгай зөвшөөрөл, эрх олгох асуудал тавигдах байх. Ер нь Шинэчлэлийн Засгийн газраас асуудлыг шийдвэрлэх гаргалгаа, гарцыг богино хугацаанд гаргаж ажиллаж байна. Хэн илүү сэтгэж, хэн илүү хөдөлмөрлөж байгааг нь дэмжих бодлогыг баримталж байна.

-Баяр наадмын тухай хуульд долоон настай, эрүүл, даатгагдсан хүүхэд морь унаж болно гэж заасан байдаг. Энэ заалтыг биелүүлсэн нэр зүүж, хурдан морины уралдааны унаач хүүхдийн амь нас, эрүүл мэндийг даатгалын 500-хан мянган төгрөгөөр хэмжиж байна гэж хүмүүс их шүүмжилдэг. Хүүхдийн эрхийг хамгаалдаг байгууллагын хувьд та бүхэн энэ асуудалд ямар байр суурьтай, оролцоотой ажиллаж байна вэ?
-Ердөө 10 гаруй хоногийн өмнө бид Монголд даатгалын үйл ажиллагаа явуулдаг нийт 13 байгууллагын 11 байгууллагын төлөөлөлтэй уулзаж ярилцсан.  Өмнө нь хэн хэдэн төгрөгөөр унаач хүүхдээ даатгах нь тухайн даатгалыг хийлгэж байгаа хүний асуудал байлаа. Ихэнхдээ хүмүүс даатгалын байгууллагуудын хамгийн доод үнэлгээ болох таван мянган төгрөг төлөөд 500 орчим мянган төгрөгийн даатгалд унаач хүүхдээ хамруулж даатгуулсан нэр зүүх маягаар асуудалд ханддаг байлаа. Гэхдээ уяачид маань эхний ээлжинд хуулиа дагаад хүүхдээ даатгуулах хэрэгтэй гэдгийг бүгд ойлгодог болж, энэ үйл ажиллагаа  нь ч жигдэрсэн нь сайшаалтай хэрэг. Харин 500 мянган төгрөг өнөөдрийн мөнгөний ханш, зах зээлийн үнэлэмжтэй харьцуулахад тухайн хүүхдийн нэг л удаагийн эмчилгээ, оношлогоонд хүрэхтэй үгүйтэй л үнэ. Бид даатгалын хувь хэмжээ, үнэлгээг нэмэхийн төлөө ажиллаж байна.  Даатгалын үнэлгээний хамгийн бага босгыг 5 000 000  сая төгрөгт хүргэх тал дээр даатгалын байгууллагууд маань ч бидэнтэй санал нэгдээд байгаа. Өөрөөр хэлбэл, хүүхэд эрсдэлд орлоо гэхэд даатгалын мөнгөөрөө бүрэн хэмжээнд нарийн мэргэжлийн оношлогоонд ороод, эмчилгээний зардалд нь зарцуулагдах бодит зардлыг бид тооцсон хэрэг. Таван сая төгрөг бол доод хязгаар нь.  20-30 сая төгрөгөөр хүүхдээ даатгуулсан нөхцөлд уралдаанд оролцох эрхтэй гэсэн хатуу шаардлага тавьж болох ч уяачид, унаач хүүхдийн эцэг эх, малчид, хүмүүсийнхээ орлого, амьжиргааны түвшинг харгалзах хэрэгтэй.

 -Асуудлыг ингэж шийдэх гэж байна, тийм ажил хийлээ гэдэг нэг хэрэг. Харин түүний бодит хэмжүүр нь ажлын үр дүн байдаг. Өөрөөр хэлбэл, баяр наадмын үеэр та бүхэн ямар үүрэг оролцоотой ажиллах вэ?

-Бид энэ жилээс эхлэн “Эрийн гурван наадам”-д оролцож байгаа бүх хүүхдүүддээ анхаарал тавьж ажиллана. Бөх, сур, хурдан морь унаач хүүхдийн асуудлыг нэг түвшинд тавьж байгаа. Наадамд оролцож байгаа бүх хүүхдээ нэгдсэн мэдээллийн сангийн бүртгэлд хамруулна. Бүртгэлийн нэгдсэн мэдээллээс эрсдэлд өртсөн байдал, даатгалд хамрагдсан,   гаргасан амжилт, хэдэн удаа уралдаан тэмцээнд оролцсон зэрэг олон үзүүлэлтийг харж болно. Үндэсний баяр наадам болон бүсийн наадам, уралдаан бүрт ХТҮГ хүмүүсээ томилон бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ ажиллана. Хүүхэд эрсдэлд орсон тохиолдолд  шуурхай арга хэмжээ авах нөхцөл бүрдүүлж, орон нутгийн салбар хэлтэсүүддээ арга зүйн болон санхүүгийн дэмжлэг үзүүлнэ. Хүүхдийн утас 1979 7-р сарын 5-с эхлэн наадмын өдрүүдэд 24 цагаар ажиллаж дуудлага хүлээн авч, шаардлагатай үед хамтарсан багаар үйлчилгээ үзүүлнэ. Олон нийтэд чиглэсэн сурталчилгаагаа эрчимжүүлнэ. Соёлын наадмын хүрээнд хүүхдийн хүмүүжил, төлөвшилд нөлөөлөх талаас нь илүү анхаарч, Соёл урлагийн их сургуультай хамтран хүүхдүүддээ зориулсан урлагийн үйлчилгээг зохион байгуулна.

-Та бүхэн баяр наадмын галын шугамд ажиллах нь тодорхой боллоо. Наадамчдын дунд хурдан морио нарийн шүдэлдэг хэрнээ хүүхдээ анхаардаггүй гэх шүүмжлэл байдаг. Өөрөөр хэлбэл, тухайн хүүхдийн наснаас эхлээд эрүүл эсэхийг нь хэн ч сонирхдоггүй гэдэг. ХТҮГ-ын хувьд энэ асуудалд анхаарлаа хандуулах боломж байгаа юу?

Цахим бүртгэлийн системээр унаач хүүхдээ фото зурагтай нь бүртгээд ирэхээр хамгийн түрүүнд нас нэмдэг, ахынх нь  гэрчилгээг үзүүлж дүүг нь уралдуулдаг байдалд хяналт тавьж чадна. Мөн унаач хүүхэд эрүүл байна уу, суурь өвчтэй хүүхдийг мордуулчихав уу гэдэг дээр хяналт тавих иж бүрэн системийг бий болгохыг зорьж байгаа. Тухайлбал, бүртгэлд хамрагдсан бүх хүүхдээ харьяа хот аймаг, сум дүүргийн эрүүл мэндийн байгууллага нь тогтоосон хуваарийн дагуу нарийн мэргэжлийн үзлэгт оруулахыг холбогдох байгууллагуудтай хамтран хийнэ. Эргээд мэдээ тайланг нь бүртгэлийн системдээ татаад авчих юм. Ингэснээр эрсдэлд орсон хүүхэд байлаа гэхэд унаж бэртсэнээс болов уу эсвэл суурь өвчин байв уу гэдгийг нь хянаж болно. Хэрэв суурь өвчтэй хүүхдийг эрүүл хүүхэд гэж гарын үсэг зурсан эмч байвал тэр хүнд хариуцлага тооцдог нотолгоотой болно.  

-Хариуцлага гэснээс албан ёсны зөвшөөрөлтэй уралдаануудаас эрсдэл бага гардаг атлаа сайн дураараа   зохион байгуулсан уралдаанаас унаач хүүхдийн амь нас хохирч байгааг албаны хүмүүс үгүйсгэхгүй байгаа. Тэгэхээр хүүхдийн амь нас хохирсон тохиолдолд хэн ч хариуцлага хүлээж ирээгүй нь сайн дураараа уралдаан зохион байгуулагчдыг өөгшүүлж байх шиг. Үүнийг  шийдэх боломж байна уу?
-Ямар ч зөвшөөрөлгүй, хэнд ч мэдэгдэхгүйгээр төрсөн өдрөөрөө хурдан морины уралдаан зохион байгуулдаг бизнес эрхлэгчид, дарга, уяачид хүртэл байгаа. Гэтэл өнөөдрийг хүртэл Баяр наадмын хуулиас эхлээд бусад хуулинд тэр хүмүүст хариуцлага тооцох хуулийн зүйл заалт байдаггүй. Тиймээс өнөөдрийг хүртэл хүүхдээ алдсан гэр бүл л хохироод үлддэг. Мэдээж амьдрал баялаг хойно, асуудлууд ар араасаа ундардагтай адил хурдан морины унаач хүүхдийн асуудлын хүрээнд хууль эрх зүйн орчинд ийм хариуцлагын тогтолцоог тодорхой болгох олон боломж бий. ММСУХ-той хамтран  торгуулийн арга хэмжээ тогтоох, эсвэл морь уралдуулах эрхийг нь хэдэн жилээр хаах тухай саналыг бид хэлэлцэж байгаа. Бид хүүхдийнхээ амь нас эрүүл мэнд, сурч хөгжих эрхийг нь иж бүрнээр нь хамгаалж байж хүлээсэн үүргээ биелүүлнэ. Өөрөөр хэлбэл, Монгол улсын Засгийн газар Олон улсын хамтын нийгэмлэгийн өмнө хүлээсэн үүрэгтэй, тэр үүргийг төр, төрийн бус байгууллага, аж ахуйн нэгж, иргэн бүр хуулийн хүрээнд хамтран биелүүлнэ гэдгийг хүн бүхэнд хандаж хэлмээр байна.  Хүүхэд бол маргаашийн Монголын хувь заяаг тодорхойлогчид юм шүү.

-Монголчууд амны бэлгээс ашдын бэлэг гэдэг. Энэ утгаараа ч ярилцлагаа сайны ерөөлтэй өндөрлөмөөр санагдлаа?
-Үндэсний их баяр наадамд  хүчит бөх нь эртэй, хүлэг морьд нь шандастай, харваачид нь мэргэн байх нь гарцаагүй.
Нарыг бөх,  морь,  суртай нь айлсуулдаг
Нэрийг  улс,  ус,  нутагтай нь ижилсүүлдэг
Хурыг  мэх, цэц,  хурдтай нь хайрладаг
Хуурыг хөгтэй,  аялгуутай,  чавхдастай нь эгшиглүүлдэг монгол наадамдаа та бүхэн сайхан наадаарай.

эх срувалж: